از هزاران سال پیش انسان در تقلای تلفیق هنر و طبیعت پیرامونش بوده و در این راستا انواع صنایع دستی که با چوب ساخته و پرداخته شده‌اند به میدان آمدند؛ چرا که چوب یکی از مهم‌ترین مصالح در دسترس پیشینیان بوده و پس از گذار از نیازهای اولیه انسانی، دست به خلق هنر با این سمبل طبیعت زده‌اند. یکی از اصیل‌ترین این هنرها خاتم کاری است که جزو هنرهای ظریفه و صنایع دستی مهم ایرانی به شمار می‌آید. اگر می‌خواهید با این هنر دیرین آشنا شوید، بدانید که خاتم‌کاری چیست و محصولاتش را بشناسید، ادامه‌ی مطلب را دنبال کنید.
خاتم‌کاری چیست؟
بخش عمده‌ای از تاریخ هنر وابسته به پرداخت چوب و نقاشی روی چوب در انواع و اقسام شکل‌های متفاوت است. از جمله این هنرهای ابداعی می‌توان به هنر ظریف خاتم‌کاری اشاره کرد که در واقع شکلی از همبستگی اشیا با تکه‌های ساخته شده از چوب و استخوان است.
خاتم‌کاری یکی از جلوه‌های مهم هنرهای ظریفه و صنایع دستی ایرانی است که توانسته در طول سال‌ها همچنان نقش خود را در میان صنایع دستی حفظ کند و به نمادی از ترکیب اصالت، زیبایی و هنر تبدیل شود.
اگر بخواهیم در یک جمله بگوییم سازوکار هنر خاتم‌کاری چیست باید این توصیف را داشته باشیم که خاتم‌کاری عبارت است از ساخت چند ضلعی‌های منظم و رنگین بر مبنای طرحی هندسی که به صورت چند ضلعی‌های منظم در کنار همدیگر قرار می‌گیرند.
در واقع خاتم ترکیبی از چندضلعی‌های منظم است که ممکن است تعداد اضلاع متفاوتی داشته باشد و با استفاده از مواد اولیه‌ی مختلف در رنگ‌های مختلف ساخته می‌شود. برای ساخت خاتم از چند ضلعی‌هایی پنج، شش، هفت، هشت یا ده ضلعی استفاده می‌شود و کوچکترین واحد ساخت خاتم و واسط بین قطعات دیگر سه ضلعی منتظم یا همان مثلث است. عموما تمام قطعات خاتم را با قراردادن مثلث‌های کوچک در کنار هم نقش بندی می‌کنند. در واقع این هنر جلوه دیگری از هنر معرق است که با نقاشی و مینیاتور هم ترکیب شده است. ساخت چنین اجزائی نیاز به حوصله و دقت بسیار زیادی دارد که همین نکته خاتم‌کاری را تبدیل به هنری پرکار و ارزشمند تبدیل کرده است.
مصالحی که برای ساخت این مثلث‌ها به کار می‌رود انواع چوب، فلز و استخوان را شامل می‌شود.
دایره‌المعارف فارسی برای تعریف خاتم و خاتم‌کاری نوشته است که «خاتم‌سازی، هنر آراستن سطح اشیاء با قرار دادن مثلث‌های کوچک کنار هم دیگر، به گونه‌ای شبیه به موزاییک است.» لغت‌نامه دهخدا هم خاتم‌کاری را این چنین معنی کرده است: آن‌که پاره‌های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند.
طراحی یک وسیله‌ی خاتم‌کاری عملی طولانی و سخت است که امکان دارد هنرمند برای هرسانتی متر مربعی از اثر هنری خود 200 قطعه از خاتم را کنار هم بچیند و تزئین کند.
هنر خاتم‌کاری را در موزه‌های جهانی می‌توان به‌وفور پیدا کرد و عمده‌ی این آثار، هنر دست هنرمندان ایرانی است. در موزه‌ی بناکی آتن یک صفحه شطرنج خاتم‌کاری شده و در موزه‌ی بروکسل هم یک میز خاتم‌کاری زیبا از آثار هنرمندان ایرانی وجود دارد.
با اینکه کشور ایران یکی از مهم‌ترین مراکز ساخت این هنر ظریف است اما می‌توان در کشورهای دیگری مانند هند، فلسطین، لبنان، سوریه و عراق هم آثاری از این هنر خاص را مشاهده کرد. در ایران هم بزرگترین مراکز ساخت خاتم در شهرهای اصفهان، شیراز و تهران هستند.
تاریخچه‌ی خاتم‌کاری چیست؟
مستندات دقیقی از تاریخ و نحوه‌ی پیدایش هنرخاتم‌کاری در دست نیست ولی مدارکی وجود دارد که نشان می‌دهد این هنر ظریف ایرانی عهد تسلط مغول بر ایران رواج داشته است. روند تکامل این هنر در ادامه‌ی روند تکاملی هنر معرق است که به‌مرور تغییراتی بر روی آن اعمال شده و به شکل فعلی خاتم‌کاری در ایران تبدیل شده است.
وجود رحل چوبی خاتم‌کاری شده در موزه متروپلیتن نیویورک گواهی بر این ادعاست که این هنر حداقل از زمان ایلخانیان در ایران وجود داشته است. هنر خاتم در عصر حکومت مقبول و مورد توجه قرار گرفته است به گونه‌ای که پادشاه گورکانی، تیمور لنگ دستور داد درهای قصر نام دلگشا در سمرقند را با هنر خاتم‌کاری تزیین کنند. امیران مغول از این هنر چنان استقبالی کردند که پس از مرگ تیمور، برای او قبری خاتم‌کاری شده ساخته شد. بعدها در عصر صفوی این هنر در اصفهان رونق زیادی پیدا کرد و انواع جعبه چوبی و اشیای خاتم‌کاری شده به بازار آمدند.
در دوره‌ی قاجاریه این هنر رونق کمتری داشت ولی چند سال بعد در دوره‌ی پهلوی دوباره به رونق افتاد و با تاسیس مدرسه صنایع مستظرفه توسط کمال الملک در سال ۱۳۰۷ این هنر جانی دوباره گرفت و می‌توان به‌وفور میز، عصا و وسایل تزئینی خاتم کاری در کاخ‌ها پیدا کرد. در نهایت بعد از طی کردن تاریخی پر از فراز و نشیب، به‌مرور زمان خاتم به شکل آثاری کوچک‌‌تر و در دسترس تبدیل شد و نقطه قوتی برای این هنر بود که در طول اعصار همچنان زنده و محبوب باقی بماند.
در حال حاضر این هنر با وابستگی به وزارت فرهنگ و آموزش عالی به قدرت قبل پابرجا است و مخصوصا در بازارهای شهرهای اصفهان و شیراز می‌توان صنایع خاتم‌کاری زیادی را مشاهده کرد. خاتم کاری اصفهان یکی از محبوب‌ترین کالاهای لوکس به عنوان هدیه هم در نظر گرفته می‌شود.
از استادان به‌نام خاتم‌کاری در ایران را می‌توان به استاد محمد باقر حکیم الهی و استاد عبدالخالق گلریز خاتمی اشاره کرد که در طول عمر با عزت خود به اعتلای این هنر کمک زیادی کردند.
ابزارآلات خاتم‌کاری
تولید یک اثر خاتم‌کاری نیاز به استفاده از ابزارآلات و مواد اولیه‌ی مختلفی مانند «گیره‌ی فلزی، سوهان تیز، چکش، اره‌ی سیم ساب‌دار، مثلث ساب، مُغار، متر فلزی، خط کش، گونیا و پرگار» دارد که نشانه‌ای از پیچیدگی و ظرافت این هنر دارد.
از جمله مواد اولیه‌ی مورد نیاز برای خاتم‌کاری چوب، فل، استخوان، صدف و عاج است. چوب‌های مورد استفاده شامل چوب فوفل، آبنوس، عناب، شاه چوب، آزاد، بقم، نارنج و چوب شمشاد است.
از فلزهایی مانند مفتول‌های طلایی یا نقره‌ای، مس، برنج، آلومینیوم در خاتم‌کاری استفاده می‌شود.
از جمله استخوان‌هایی که در این هنر استفاده می‌شود می‌توان به استخوان ساق پا و دست شتر یا اسب، عاج فیل، صدف و یا استخوان مصنوعی اشاره کرد. البته امروزه به‌خاط اینکه استخوان شتر در دسترس نیست، از چوب نارنج استفاده می‌کنند و از رنگ سبز مخصوص رنگرزی پشم برای رنگ کردن آن استفاده می‌کنند.
در انتهای کار خاتم سطح رویی آن را روغن می‌زنند که هم به براق شدن خاتم کمک می‌کند و هم از اثر در مقابل رطوبت، گرما و سرما محافظت می‌کند. در زمان‌های گذشته برای این کار روغن جلا یا سندلوس که همان شیره‌ی درخت کاج است استفاده می‌شد، بعدها از روغن هاویلوکس استفاده شد و در حال حاضر از پلی‌استر، کیلرو پولیستر برای روغن‌کاری استفاده می‌شود.
مراحل تولید خاتم
در هنر خاتم‌کاری می‌توانید میله‌های نازکی از چوب‌های مختلف رنگی، عاج استخوان، برنج، نقره و … را ببینید که به صورت دسته‌های بلند هستند و مقاطع گرد یا چندضلعی دارند. این میله‌ها را به هم می‌چسبانند و در مرحله‌ی بعد دسته‌ها را با سوهان کاری به برش‌های نازکی تبدیل می‌کنند و در نهایت با قرار دادن این برش‌ها کنار هم الگوهای هندسی منظمی مانند موزاییک را ایجاد می‌کنند.
به بیان ساده برای خاتم‌کاری در قدم اول هنرمند نقشه تهیه می‌کند تا محل قرار گرفتن خاتم‌ها در کنار هم را نشان دهد بعد چوب و استخوان‌ها را در کنار هم قرار می‌دهد تا طرح و گل‌نهایی شکل بگیرد و بعد قطعات را در کنار هم چیده و برش می‌دهد، سپس پرس کرده و روی سطح مورد نظر می‌چسباند و در انتها کار را با روغن، جلا می‌دهد.
تشخیص خاتم مرغوب
مهارت استادی که کار خاتم را تولید کرده است و نوع مواد اولیه نقش مهمی در مرغوبیت کالا دارد که نشانه‌های مهارت را می‌توان در ریز نقشی و منظم بودن طرح دید.
یک خاتم مرغوب شکل و طرح‌های منظمی دارد و اگر به اشکال آن کنید کاملا قرینه و دقیق هستند که علاوه بر زیبایی اثر، نشانی از کیفیت به‌همراه دارد. رنگ‌های موجود در آثار باکیفیت باید یکدست باشند به طوری که قسمتی از کار تیره‌تر یا روشن‌تر نباشد. یکی از نشانه‌های بی‌کیفیتی محصول، بیرون‌زدگی رنگ‌های محصول است.
سطح کار خاتم‌کاری باید به صورت یک دست صاف و صیقلی باشد و نقش‌های آن ریز و یکدست باشد. خالی بودن بخشی از سطح کار خاتم نشان می دهد که کار از کیفیت کافی برخوردار نیست یا دچار آسیب شده است.
استفاده از چوب‌های مرغوبی مانند فوفل، کاج و آبنوس برای ساخت مثلث‌های خاتم‌کاری از امتیازات یک خاتم عالی محسوب می‌شود، همچنین ناهموار بودن سطح چوب علامتی بارز از نامرغوب بودن محصول خاتم‌کاری است.